Ana dili yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, milli kimliyin və mədəni irsin daşıyıcısıdır
Dil hər bir xalqın milli kimliyinin, düşüncə tərzinin və mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Cəmiyyətin dilə münasibəti onun mədəni səviyyəsini əks etdirən əsas göstəricilərdən biridir. Bu baxımdan, ana dilinin qorunması və düzgün istifadəsi yalnız filoloqların və ya müəllimlərin deyil, bütün cəmiyyətin üzərinə düşən ümummilli vəzifədir. Xüsusilə media və reklam sahələri geniş auditoriyaya təsir etdiyi üçün burada dil normalarına əməl olunması böyük əhəmiyyət daşıyır. Təəssüf ki, son illər bu sahələrdə dil normalarının pozulması halları artmaqda və cəmiyyətin dil mədəniyyətinə mənfi təsir göstərməkdədir.
Əgər Mirzə Ələkbər Sabir günümüzdə yaşasaydı və reklamların dilinə diqqət yetirsəydi, o, ehtimal ki, reklamlarda Azərbaycan dilinin pozulmasını cəmiyyətin maarifləndirilməməsi və dilə olan diqqətsizliklə əlaqələndirərdi. O, bu halları öz dövründə tənqid etdiyi savadsızlıq və biganəlik kimi satirik bir şəkildə təsvir edərdi.
Sabir yaradıcılığında bəzən şeirlərin formal gözəlliyə üstünlük verildiyini, lakin məzmunun boş olduğunu tənqid edirdi. Günümüzdə reklamlarda da tez-tez rast gəlinən mənasız ifadələr və cəlbedici, lakin məntiqsiz sloqanlar bu yanaşmanın davamı olardı.
Kütləvi informasiya vasitələri və reklamlar cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə birbaşa təsir göstərən kommunikasiya vasitələridir. Televiziya verilişləri, sosial media platformaları, internet reklamları və küçə elanları geniş auditoriyaya çatmaqla yanaşı, dildə yeni ifadələrin, sözlərin və üslubların yayılmasında mühüm rol oynayır. Bu baxımdan media və reklam dilindəki istənilən yanlışlıq və ya normasızlıq çox sürətlə cəmiyyət arasında yayılır və normaya çevrilə bilər. Bu, xüsusilə gənc nəsil üçün təhlükəlidir, çünki onların dil vərdişləri hələ formalaşma mərhələsində olur.
Dil normalarının pozulma formaları
Televiziya verilişlərində və reklamlarda tez-tez cümlə quruluşu baxımından yanlış ifadələrə rast gəlinir. Məsələn: “Bu fürsəti qaçırma, endirimli qiymətlərlə əldə et!” — bu cümlədə həm üslub, həm də sintaktik baxımdan qüsurlar var. Düzgün formada belə səslənməlidir: “Bu fürsəti qaçırmayın – məhsulları endirimlə əldə edin!”
Reklam mətnlərində ingilis və ya rus dillərindən alınmış, lakin dilimizdə qarşılığı olan sözlərin yerli formaları nəzərə alınmadan istifadə edilməsi də geniş yayılıb. Məsələn: “super şans”, “best qiymət”, “real endirim” kimi ifadələr həm üslub, həm də leksik baxımdan dil normalarına uyğun deyil.
Reklamda məhsulu tanıtmaq məqsədilə həddindən artıq şişirdilmiş ifadələrdən istifadə olunur. Bu da dilin manipulyativ və qeyri-səmimi istifadəsinə gətirib çıxarır. Nəticədə, reklam dili ilə real ünsiyyət dili arasında uçurum yaranır.
Cəmiyyətə mənfi təsirləri
Müasir dövrdə kütləvi informasiya vasitələri – televiziya, radio, internet platformaları, sosial şəbəkələr və reklamlar – cəmiyyətin dilə münasibətini formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Bu sahələrdə dil normalarına əməl olunmaması, yəni qrammatik, leksik və üslubi qaydaların pozulması, sintaktik uyğunsuzluqlar, yad dildən alınma və lazımsız sözlərdən istifadənin artması birbaşa olaraq cəmiyyətin dil mədəniyyətinə mənfi təsir göstərir. Normadan kənar ifadələr çox istifadə olunduqca, insanlar onları doğru hesab etməyə başlayır. Gənclər arasında dil vərdişlərinin pozulması halları artır.
Media və reklamdan təsirlənən gənclər normativ dilə qarşı laqeyd qalır, bəzən ədəbi dili "köhnəlmiş" hesab edirlər. Ədəbi dildən uzaqlaşma və mədəni geriləmə dildə dəqiqlik və ifadə zənginliyi itdikcə, mədəniyyətin digər sahələrində də keyfiyyət azalması müşahidə olunur.
Bəs nə etməli?
Reklam mətnlərinə dil ekspertləri tərəfindən nəzarət mexanizminin yaradılması lazımdır. Təhsil sistemində “dil və üslub mədəniyyəti” dərslərinin genişləndirilməsi önəmlidir. Qanunvericilikdə media dili ilə bağlı normativ aktların gücləndirilməlidir. Cəmiyyətin dil məsələlərinə daha həssas yanaşmasına təşviq edilməlidir.
Ana dili yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, milli kimliyin və mədəni irsin daşıyıcısıdır. Media və reklam sahələrində dil normalarının pozulması bu kimliyin və irsin zəifləməsinə səbəb ola bilər. Ona görə də bu sahədə çalışan hər bir şəxs dilə qarşı məsuliyyətli və diqqətli olmalıdır. Dilin saflığını qorumaq həm fərdi, həm peşəkar, həm də vətəndaşlıq borcudur.
Cavid Şahverdiyev
Yazı Mirzə Ələkbər Sabir Fondunun Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Sabir gözü ilə: media və reklamlarda Azərbaycan dilinin pozulmasına tənqidi baxış (monitorinq)” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
