"Füzuli rayonunun tarixi XIX əsrə dayanır: "Əsası 1827-ci ildə qoyulmuş Qarabulaq yaşayış məntəqəsi əsasında 1930-cu ildə təşkil edilən rayon əvvəlcə Qaryagin adlanmış, 1959-cu ildə isə dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin 400 illik yubileyi münasibətilə onun adını daşımağa başlamışdır. Bu dəyişiklik təkcə ad dəyişikliyi deyildi – bu, eyni zamanda bölgənin mədəni kimliyinin və tarixi yaddaşının təcəssümü idi.
Tarixən bu ərazi dini və memarlıq abidələri ilə də seçilirdi. XIII–XIX əsrlərə aid türbələr, qəbiristanlıqlar və digər tarixi-dini irs nümunələri bu torpaqların zəngin sivilizasiya və mənəviyyat ocağı olduğunu göstərirdi. Lakin sonrakı dövrlərdə bu abidələrin çoxu Ermənistan tərəfindən törədilmiş işğal və vandalizm nəticəsində məhv edilmiş və ya ciddi zərər görmüşdür.
1993-cü il 23 avqust tarixində Füzuli rayonunun əhəmiyyətli hissəsi erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olundu. Bu işğal nəticəsində yüzlərlə füzulili şəhid oldu, yüzlərlə insan əlil qaldı və onlarla sakin əsir və itkin düşdü. Həmin işğalın yaratdığı humanitar, sosial və psixoloji fəsadlar onillərlə davam etdi. İşğaldan azad edilənə qədər rayonun yalnız bir hissəsi Azərbaycanın nəzarətində qalmışdı."
Bu sözləri Milli Məclisin deputatı Azər Kərimli deyib.Deputat bildirib ki, "Azərbaycanın əzəli torpaqlarından biri olan Füzuli, təkcə coğrafi baxımdan deyil, həm də tarixi, mədəni və strateji əhəmiyyəti baxımından xüsusi önəm daşıyır. Qarabağ dağ silsiləsinin cənub-şərq ətəklərindən Araz çayına qədər uzanan bu bölgə, zəngin təbiətə, mühüm su ehtiyatlarına və əlverişli relyefə malikdir. Onun sərhədləri həm digər Azərbaycan rayonları, həm də İranla sərhəddə yerləşməsi baxımından da strateji mövqeyə sahibdir."
Millət vəkili vurğulayıb ki, 2020-ci ildə baş vermiş 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Füzuli istiqamətində aparılmış döyüşlər ən çətin və qanlı mübarizələrdən biri oldu: "Düşmən illərlə bu ərazidə çoxmərhələli istehkamlar qurmuş, təmas xəttində keçilməz sədlər yaratmışdı. Beynəlxalq hərbi ekspertlər belə bu bölgənin azad olunmasını aylarla vaxt tələb edən əməliyyat hesab edirdilər. Lakin Azərbaycan Ordusunun peşəkarlığı, texnoloji üstünlüyü və əsgər ruhunun sarsılmazlığı sayəsində bu ərazilər planlaşdırılandan daha qısa müddətdə və böyük strateji qələbə ilə azad olunub.
17 oktyabr 2020-ci ildə Füzuli şəhəri işğaldan azad edildi. Bu tarix artıq Azərbaycanın rəsmi təqvimində mühüm simvolizm daşıyır. Prezident İlham Əliyevin 2023-cü ildə imzaladığı sərəncama əsasən, hər il 17 oktyabr “Füzuli şəhəri günü” kimi qeyd olunur. Bu, sadəcə təqvimdə bir tarix deyil, həm də xalqın yenidən doğuluşunun, suverenliyin və milli ləyaqətin rəmzinə çevrilib.
Füzuli uğrunda döyüşlər zamanı göstərilən şücaət və igidlik unudulmamışdır. 2020-ci ilin noyabrında “Füzulinin azad olunmasına görə” medalı təsis edilmiş və bu əlamətdar hadisədə iştirak etmiş 25 mindən çox hərbi qulluqçu bu şərəfli mükafatla təltif olunub.
Lakin işğaldan sonra bu torpaqlar təkcə dağıntılarla deyil, həm də minlərlə basdırılmış mina ilə “miras” alınmışdır. Füzuli, işğaldan azad edilən rayonlar arasında mina ilə ən çox çirkləndirilmiş ərazidir. Bu fakt təkcə təhlükəsizlik deyil, həm də bərpa və yenidənqurma prosesləri üçün ciddi maneə kimi qalır. Rəsmi məlumatlara görə, rayonda 100 mindən çox mina basdırılmış və onların təmizlənməsi prosesi hələ də davam edir.
Bununla belə, dövlət səviyyəsində görülən bərpa tədbirləri və strateji planlaşdırma bu ərazilərin yenidən həyat mənbəyinə çevrilməsini təmin edir. Prezident İlham Əliyevin tapşırığı və rəhbərliyi ilə Füzuli şəhərinin 2040-cı ilədək inkişafına dair Baş Plan təsdiqlənmiş və irimiqyaslı yenidənqurma layihələri həyata keçirilməyə başlanmışdır. Bu çərçivədə enerji infrastrukturu, yollar, sosial obyektlər və ictimai binalar tikilir. Füzuli Beynəlxalq Hava Limanı, Zəfər Yolu, Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa avtomobil yolu, müasir yarımstansiyalar və su anbarları artıq istifadəyə verilib.
Azər Kərimlinin sözlərinə görə Böyük Qayıdış Proqramı çərçivəsində keçmiş məcburi köçkünlərin doğma yurda qayıdışı təmin olunur:
"Artıq minlərlə insan Füzuliyə qayıtmış və şəhərin sakinlərinə çevrilmişdir. 2026-cı ilin sonunadək yalnız Füzuli rayonunda 22 min nəfərin məskunlaşdırılması planlaşdırılır. Bu prosesin məqsədi təkcə fiziki məskunlaşma deyil, həm də sosial reabilitasiya, vətənə qayıdış ruhunun gücləndirilməsidir.
Qardaş ölkələrin dəstəyini qeyd etmək yerinə düşərdi. Özbəkistanın təşəbbüsü ilə Füzulidə Mirzə Uluqbəy adına müasir məktəb, Qazaxıstanın təşəbbüsü ilə Kurmanqazı adına Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi inşa olunmuşdur. Bu layihələr təkcə maddi yardım deyil, həm də mənəvi həmrəyliyin, türk dünyası birliyinin təzahürüdür.
Prezident İlham Əliyevin mütəmadi səfərləri Füzuli rayonuna göstərilən diqqətin təzahürüdür. Təməlqoyma mərasimləri, yeni layihələrin açılışı, sosial infrastrukturun genişləndirilməsi bu ərazilərin inkişafında siyasi iradənin və strateji baxışın bariz nümunəsidir. Təkcə son bir neçə ildə dövlət başçısının iştirakı ilə onlarla layihə həyata keçirilmiş, şəhər tamamilə yeni urbanizasiya mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
Bu gün Füzuli dağıntılardan ayağa qalxan, yenidən dirçələn, həyatın qayıtdığı və gələcəyə inamın rəmzinə çevrilən bir Azərbaycan şəhəridir. Onun timsalında xalqımızın əzmi, dözümlülüyü və birliyi təcəssüm olunur. Füzuli şəhəri günü isə bu zəfərin, dirçəlişin və milli qürurun simvolu olaraq tarixə yazılıb."
