Kitab təkcə bilik mənbəyi deyil. Kitab həm də zamanın müəyyən dünəninin tarixi (ədəbi) güz­gü­sü­dü; olmuşlar da görünür, görünənlər arasında bağlılıq da. Belə kitablara dəyərli kitab deyirik. Belə kitablar düşüncələrimizin ömürdaşı da olur...

Kitabları hadisələrin, faktların tarixi kimi oxuyuruq. Bu hadisələrin, faktların özü də, ma­hiy­yəti də düşüncələrimizə hopur. Oxuduqlarımızı gördüklərimizin, duyduqalrımızın davamı, bə­zən də əvvəli bilirik. Bunun fəlsəfəsinin yaşam fəlsəfəsinin zərrəsi olduğunu da duyuruq. Onda “Kitab həyatın inikasıdır” deyənlər çox olur. Onların haqlı düşüncəsini düşüncəsi bi­lən­lər­­də­nəm...

Xatirələr kitabı düşüncələrə daha həssaslıqla hopur. Kitabla kitabın müəllifini tanıyan oxucu arasında söz vasitəsilə duyğusal bir ruhi münasibət yaranır. Müəllifinə rəğbətin ol­du­ğuna görə. Müəllifin sənin ömründə də olduğuna görə. Həyat həm də buna görə gözəldi...

“Zamanın axarında”(Zəngəzursuz illərim) kitabının avtobioqrafik mahiyyəti ictimai mahiyyətli olduğu üçün cə­miyyətin müəyyən bir dövrü haqqında xronika kimi də oxunur...

Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin üzvü, XI, XII çağırış Respublika Ali Sovetinin deputatı seçilmiş, böyük ziyalı, dəyərli vətəndaş, milli-xəlqi dəyərləri fenomenal incəliklə yaşadan Tofiq Meh­­­diyevi zamanında mən də tanımışam, bu tanımanı tale qazancı bilmişəm – mən də söhbət­lə­­rində aqil kəlamlarının işığını, hər məsləhətində Dədə Qorqud hikmətini görmüşəm. “Ürəyinin hökmü sənin ilkin istinadgahın olmalıdı. Yoxsa getdiyin, gedəcəyin yollar ayağın altından sü­rü­şər...” – kəlamları eşidənin ürəyinin təpərinə, dizinin taqətinə dönərdi, düşüncələrini duru­laş­­­­dırardı. İllər sonra “Zamanın axarında” kitabında Zərdüşt peyğəmbərin bir deyimini oxu­yan­da da bu duyğuları yenidən yaşadım: “Dünya yeni hay-küylər icad edənlərin deyil, yeni də­­yərlər yaradanların başına fırlanır. Özü də səssiz-səmirsiz” (yeri gəlmişkən, kitabda bölmə­lə­rə epiqraf kimi Zərdüşt peyğəmbərin kəlamlarının seçilməsi ruhun da, düşüncələrin də mü­qəd­­dəs­likdən barındığının ifadəsidir...). Tofiq müəllim həmişə xalq üçün, dövlət üçün, döv­lət­çilik üçün yeni dəyərlər yaradanların sırasında olub. Bu dəyərlərin ən gözəli, ən gərəklisi insanlara sevgi olub, tarixə sədaqət. Belə bir tarixi şəxsiyyətin yazdığı “Zamanın axarında” kitabını da belə dəyələrdən biri bilirəm...

“Zamanın axarında” kitabı mahiyyətinə görə bir ömrün salnaməsidir. Həm də bütün ça­lar­­ları ilə – Vətənə, torpağa, dövlətə. dövlətçiliyə sevgi kimi, yaşanıldığı anlardan sabahların dü­­şüncələrinə. sabahların duruluğuna vətəndaş heysiyyəti kimi, bəşəri amallara xidmət kimi.

“Zamanın axarında” kitabı həm də tarix haqqında kitabdır, əslində, tarixin kitabıdır; illərin o üzündə qalmış hadisələr haqqında kitabdır.

Müəyyən mənada avtobioqarfik kitab kimi yazılsa da daha məzmunludur. Yəni hadisələr daha geniş miqyaslıdır. 6 hissəli kitabın ilk 3 hissəsində bioqrafik yönüm çox olsa da digər hissələr bilavasitə xalqın, dövlətin, dövlətçiliyin heysiyyətinin mühafizəkarı olan bir insanın dünyagörüşünün ədəbi-bədii ifadəsidir.

Tofiq müəllim heç zaman “mənə nə” fəlsəfəsiylə yaşamayıb, işləməyib. Həm də zamanın axa­­rını xalqımıızın xeyrinə dəyişməyə də ciddi cəhdlər göstərib. Bəzən istər siyasi baxımdan, istərsə də həyat baxımından təhlükəli olsa da...

Ermənistan Azərbaycanın torpaqalarının 20 faizini işğal etmişdi. Azərbaycan Respublika­sı­nın Prezidenti İlham Əliyevin əmri ilə başlayan Vətən müharibəsi Zəfərlə başa çatdı, torpaq­la­rımız işğaldan azad edildi. Məğlub Ermənistan Zəfərdən sonra da erməni xislətindən əl çək­mir. Oxçu çayı vasitəsilə Araz çayını çirkləndirməkdə davam edir. Bir neçə il əvvəl Qətərin paytaxtı Dohada keçirilən Beynəlxalq parlamentlərarası İttifaqın 140-cı sessiyasında İran İslam Respublikası parlamentinin sədri Ermənistan parlamentinin sədrinə Araz çayını çirkləndir­di­yi­nə görə Ermə­nis­tana ciddi iradını bildirmişdi. Mis və qızıl zavodlarından Araz çayına müxtəlif tullantılar axı­dılırdı. Bu məqsədlə ermənilər Oxçu çayından da istifadə edirdi. Bu etiraz iki il əvvəl ol­muş­­du. Bu səviyyəli etiraz indi də var. Ermənilik indi də ekoloji cinayət törətməkdədir. Bu istiqamətdə Ermənistana ciddi etirazın tarixi neçə on illərin əvvəli ilə səsləşir. Tofiq Meh­di­­yev Zəngilan Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi olanda. Bu fakt “Zamanın axarında” kitabında da öz tarixi əksini tapıb. “Oxçu çayının fəryadı” məqaləsində. “...SSRİ Əlvan Metal­lur­giya Sə­nayesi Nazirliyinin nümayəndələri və Azərbaycan Təbiəti Mühafizə Komitəsinin səd­ri Bəy­ba­la Adıgözəlovla birlikdə Qafan Kacaran mədənlərinə getməli olduq. Mockvadan gə­lən­ləri eşidən müəssisə rəhbərləri tez qəsdən dayandırdıqları təmizləyici qurğuları işə sa­lıb, hətta sonuncu dəryaçada balıq, qurbağa və digər canlıların olduğunu da sübut kimi göstərir­di­lər. Qafan şəhərini də məişət tullantılarından təmizləyən qurğular da işə salınmışdı. Beləliklə, komissiya gələndə təmizləyici qurğular işə salınır, getdikdən sonra qurğular dayandırılır və tullantılar təmizlənmədən yan kəmər vasitəsilə Oxçu çayına axıdılırdı. Nəhayət etibarilə Tə­biə­ti Mühafizə Komitəsinin sədri Bəybala Adıgözəlov Zəngilan rayonu ərazisində Oxçu çayının təmizlik dərəcəsini müəyyənləşdirən laboratoriyanın açılmasını təmin etdi və orada işləmək üçün Məhəbbət Qurbanov adlı gənc mütəxəssis təyin edildi. Oxçu çayının təmizliyinə gün­də­lik nəzarət rəsmi qaydada təmin edildi...”...

Bu faktaları oxuyanda erməniliyin Sovetlər dönəmində də dünyəvi cinayətlər törətdiyinə əmin olursan, ona da əmin olursan ki, Mərkəz bu cinayətlərin aradan qaldırılmasına o qədər də maraqlı olmayıb (“dovşanı araba ilə tutan” Sovet hökuməti ermənilərin bu işləyini müəyyən edə bilməzdimi?..”). Ona da əmin olursan ki, təkcə vəzifə borcu kimi deyil, vətəndaşlıq borcu kimi, xalqın oğulu kimi, xalqının sabahlarını düşünən səlahiyyət sahibi kimi yaşayanlarımız da olub. Tofiq Mehdiyev belə vətəndaş idi, belə katib idi...

Bu kimi faktların kitabı, əlbəttə ki, dəyərli kitabdır!..

“Nüvədi epopeyası” məqaləsi də düşüncələri tarıma çəkir. “Niyə”lər oxuyanın yaxasından “dördəlli” yapışır. Tarix var məqalədə. Nüvədinin tarixində Azərbaycanın tarixinin bir parça­sı­nı görürsən. Tofiq müəllim tarixdən çoxumuza bəlli olan faktları xatırlatmaqla çoxumuza mə­lum olmayan bir məqama aydınlıq gətirib. Bu da tarixdi: Niyə ermənilər azərbaycanlıları Qafan, Go­­rus, Sisyan rayonlarından çıxatrdıqdan sonra Meqriyə qarşı nisbətən mülayim dav­ra­nış göstərdilər? Tofiq müəllimin fakt səviyyəsində şərhində bir təəssüf də var, siyasi “qala­qur­­ma­ya” qarşı vaxtında görülməyən tədbirlərə görə təəssüf: “... Azərbaycanlıların Er­mə­nis­tan­dan deportasiya, genosid siyasətini həyata keçirən rəsmilər və terror qrupları maraqlı taktikaya əl atdılar. Belə ki, Qafan, Gorus, Sisyan rayonları tam türksüzləşdirildikdən sonra Meqri ra­yo­nu­nun Azərbaycan kəndlərinin enerjisi, rabitəsi kəsilsə də, əhaliyə toxunmayaraq, zor işlədilmədi. Bu da o məqsədlə edildi ki, deportasiya Qafandan sonra Meqridə baş versə, qa­rı­şıq­lıq nəti­cə­sin­də qatarların hərəkəti Yerevan-Bakı xəttinin 49 km-lik Meqri rayonu his­sə­sində dayana bilər və köçürmə prosesi uzanardı...”; Tofiq müəlimin bəyənilən şərhi təs­diq­ləyir ki, Meqriyə qarşı bu mülayim münasibət də, əslində, erməniliyə xidmət edirmiş...

Bu kimi faktların kitabı, əlbəttə ki, dəyərli kitabdır!..

“O adamları sevirəm ki, canına cəfa verir, özündən sonra bir iz qoymaq istəyir” epiqrafı ilə yazılmış “Rus sərhədçi dəstələrinin ov və istirahət zonası. Məhəmməd Əsədov” məqaləsi bir neçə baxımdan diqqəti çəkir. General-mayor Məhəmməd Əsədov kimi qətiyyətli, xalqını, döv­lətini, dövlətçiliyini varlığıyla sevən bir şəxsiyyətin ömründən düşən izlərə sayğı olduğuna görə, rus sərhədçilərinə Azərbaycanda yaradılan şəraitin necəliyinə, “niyə”sinə marağa görə.

Oxuyursan, müəllifin (Tofiq Mehdiyevin) timsalında “Mən Azərbaycanlıyam!” deyənlərin hiddətini görürsən. Görəsən, Mərkəz belə bir şərhə görə nə qərar qəbul edərdi? – Tofiq müəllim kimi böyük milli-xəlqi mentalitet cəfakeşləri bu haqda zərrəcə düşünməzdilər (“Xalqın adı olan yerdə fərdin adı olmur!” – Tofiq müəllimin yaşam fəlsəfəsinin bir zərrəsi də belədi”...): “...Sər­həd çəpəri ilə Araz çayı arasında qalan bərəkətli, suvarılan məhsuldar torpaq əraziləri yer­li əhalinin istifadəsindən kənar, rus-sovet əsgərlərinin ixtiyarında qaldı. Bu işin heç bir hü­qu­qi əsası da yox idi...”...

Tofiq Mehdiyev Zərdüşt peyğəmbərin bir deyimini deyəcəyi fikrə “ön söz” bilərək “Tarixi xə­talar düzəldilməlidir” məqaləsində tarixi bir məsələ haqqında tarixi bir məqamı xatırladır. Bu xatırlatma toponimikamızla bağlı imperiyanın xətalarıına vətəndaş etirazıdı, imperiyanın siyasi xofunu milli ruhunun ayaqaları altında çığnayan səlahiyyətli par­tiya işçisinin etirazıdı, milli ruhun etirazıdı. Bu etiraz sonralar gerçəkləşdi və bu gerçəkləşmənin başlanğıcının Ali So­vetin sessiyasında Tofiq Mehdiyevin ciddi təklifiylə bağlı olduğunu çoxumuz bilmirdik:

“Sessiyanın gedişində əl qaldırıb mənə söz verilməsini istədim. İclasın sədri çıxış üçün söz verdi və mən tribunaya qalxdım. Zaldakılara müraciətlə dedim:

–Hörmətli deputatlar və sessiya iştirakçıları!

Dünya dəyişir. Hər bir xalq öz keçmişinə qayıdır. Tarixinə hörmət edir. Ölkədə gedən yenidənqurma prosesi bizə imkan verir ki, bir çox məsələlərə yeni prizmadan yanaşaq. Nə zamana qədər dahi şeyx Nizaminin yurdunun adı Kirovabad, erməni və yad mənşəli adları da şəhər və rayonlarımız daşıycaqdır? Təklif edirəm Kirovabada öz əvvəlki Gəncə, Qutqaşenə – Qəbələ, Vartaşenə – Oğuz adları verilsin!”..

Toponimlərimizin bu səviyyədə dəyişdirilməsi, tarixdən zorən qoparılması, unudulmağa məhkum edilməsi onun qüru­ru­nu silkələyirdi. Füzuli demişkən, o illərdə də “Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bi­­sükun, Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale' zəbun” idi. Həm də rus imperiyasının si­­­yasi işləkləri görünməmiş qəddarlığa söykənirdi. Belə bir vaxtda, impe­ri­ya hələ birdəfəlik süqut etmədiyi illərdə belə bir milli-xəlqi düşüncə böyük cəsarət tələb edirdi. Tofiq müəllimin təklifi bir neçə ildən sonra yerinə yetirildi...

O illərdə Mər­kəzi Komitənin İnzibati orqanlar şöbəsinin müdirindən Zəngilnda sərhəd­çi­lə­rin istifadə­sində olan torpaqların rayona verlməsi və əkin dövriyyəsinə daxil olunmasını xahiş etmək də eyni səviyyəli cəsarət idi və Tofiq müəllim belə cəsarətə malik olan rəhbər idi, həm də xalqını dü­şü­nən cəsarətli rəhbəri idi.

Məqalənin (deməli, kitabın!) tarixi (və xəlqi-milli!) dəyəri həm də iki tarixi şəxsiyyətin (To­fiq Mehdiyev, Məhəmməd Əsədov) xalq üçün, millət üçün, dövlət, dövlətçilik üçün gör­dü­yü mühüm bir işə şükranlıqdı (“...Zaqafqaziya hərbi dairəsindən sərhəd qoşunlarına məsul general Lilin özü Zəngilana gələrək sərhəd zolağındakı istifadəsiz qalan torpaq sahələrini rayonun əkin dövriyyəsinə daxil edib, istifadəsi üçün müvafiq əmri gətirdi. Əlavə sərhəd keçid məntəqələrinin açılmasına sərəncm da verdi...”)...

Vicdanın səsi ifadəsini çox yerdə, çox məqamda eşitmişəm. Ancaq heç birində “Zamanın axarında” oxuduğum həddə duyğulanmamışam. Tofiq müəllim “Zəngəzur dağlarının efesi” adlandırdığı Xanəli Şirinov haqqında yazdığı “Vicdanın səsi ilə” məqaləsində yazır:

“...SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin tapşırığı ilə Bakıdan gələn orqan işçiləri inspeksiya qay­da­sında əha­li­dən ov tüfənglərini müsadirə etdiyi üçün meşəçi Xanəli kişinin də silahı əlin­dən alın­mışdı. Xa­nəli kişinin uzun müddət küsülü qaldığı, soyadını unutduğum qonşusuna məx­sus silahı xahiş edib aldıqdan sonra heç bir kəsə demədən Seyidlər kəndinə getmişdi.

Hörmətli oxucum sual edib soruşa bilər ki, evində nəvələrilə gün keçirməli olan ağsaqqal, yaşlı bir insanın gecə yarı terrorçuların üzərinə getməsinə səbəb nə idi?! Cavabını bir sual, bir ni­da ilə verirəm:

–Vətən, torpaq, millət sevgisindən başqa daha nə ola bilərdi? Vicdanın Səsi!”...

Bu sətirlər təkcə vətənsevərliyi istər o illərdə yaşayanlara, istərsə də ondan sonra (elə indi də) görk olan bir Kişi haqqında əsl kişi sözüdü, həm də müharibənin tarixidi. Kitablara düşmə­yən, çoxlarının xəbəri olmayan tarixi. Bu tarix 2020-ci ilin sentyabrına qədər də düşün­cə­ləri sil­kə­ləməli idi, Zəfərdən sonra da ehtiramla xatırlanmalıdı. Tofiq müəllimin “Zamanın axarında” kitabı həm də müharibə tarixi haqqında dəyərli bədii-tarixi kitabdır. Belə kitablar tarixi kitablar seriyasından oxunmasa da dəyəri tarixi kitabların dəyəriylə müqayisə edil­mə­li­dir; az adamların bildiyini bu səviyyədə ictimailəşdirmək də müharibə tarixinə (xalqın tari­xi­nə!) sevginin tə­za­hü­­rüdür. Bu sevgi qüdrətə sevgidi. Həmin silahın sonralar bir erməni qrup­laş­masını zərərsiz­ləş­dirən qüdrətə sevgidi:

“...Gecədən xeyli keçmiş, səhərə yaxın Hamlet Köçəryanın özü və terror dəstəsi “Qaz-21” markalı nömrəsiz “Volqa” avtomobilində Qafandan Seyidlərə gəlib kəndin mərkəzində da­yan­dı. Maşından enib ora-buranı seyr edən Köçəryanın dəstəsinə Xanəli kişinin qəflətən açdığı atəş dığaları pərən-pərən saldı. Maşın dolu qumbaradan, avtomat silahdan və tapançadan is­ti­fadə edə bilməyən nəşəli, kefli dəstə üzvlərinin hamısı Xanəli kişinin başçılığı, postda olan polis nəfərlərinin və kənd əhalisinin köməkliyi ilə həbs edildi...”...

Qürrə var sətirlərdə. Xatirə biçimində təqdim edilən bu qürrə zamanında rayona rəhbərlik edən, xalqını, dövlətini, dövlətçiliyini sevən, illərini bu sevgi ilə yaşayan bir azərbaycanlı ki­şi­si­nin qürurudu, gözəl duyuma, gözəl bədii təfəkkürə, tarixi faktları gözəl ədəbi materiala çevir­mə­yi bacaran bir söz adamının qürurudu. Bu qürur 2020-ci ilin 20 oktyabrında da, 8 noyabrında da kükrədi. Bu kükrəyiş şükranlıq kükrəyişiydi. Bu məqamda Tofiq müəllimin “Vətən göz­lə­yir” məqaləsinə epiqraf gətirdiyi bir kəlamı xatırlayıram: “Mərd adamları sevirəm, çünki gözü ilə od götürə-götrə dünyanın qəm yükünü çiynində daşımağa tək onların hünəri çatar”. Bu sitat Tofiq müəllimin zəngilanlılara sevgisini ümumiləşdirir. Bir zəngilanlı kimi mən də bu fikri To­fiq müəllimin özünə şamil edirəm: zəngilanlılar mərd kişi kimi tanıdıqları, sevdikləri Tofiq Mehdiyevi həmişə ehtiramla xatırlayır. Bu xatırlama mənəvi borc xatırlamasıdır. “Zamanın axarında” kitabının zəmanəti ilə...